"Putovanje sa hazreti Mevlanom" - Ders 7: Čovjek po mjeri Mesnevije

Hazreti Mevlana čovjeka motri na temelju primarnih islamskih izvora, Kur'ana Časnog i sunneta Plemenitog Poslanika, alejhisselam. Dakle, motri ga u odnosu na ademovsku zbilju, odnosno duh (rûh) i dušu. I kako kaže:

گر به صورت آدمی انسان بُدی

احمد و بو جهل، خود یکسان بُدی

Da je čovjek čovjekom samo po vanjštini,

Ahmed i Ebu Džehl jednaki bi bili.

(Mesnevija1: 1019)

Preciznije kazano, Mevlana čovjeka procjenjuje kroz stupanj ozbiljene plemenite naravi i moralnih vrlina oblikovanih prema božanskim parametrima i obznanjenih u Kur'anu Uzvišenom, u ozračju kojih je Bog odgojio Poslanika, alejhisselam, koji će kazati: „Gospodar moj me odgojio i odgoj moj usavršio.“ U onoj mjeri u kojoj se čovjek uspije približiti poslaničkoj mjerodavnoj naravi, njegov je stupanj uzvišeniji. Dakle, čovjek po mjeri Mesnevije je svevremeni, ali je istovremeno ovovremeni čovjek, sin svoga vremena i u doslovnom i u prenesenom značenju.

Kada govori o čovjeku Hazreti Mevlana ukazuje na dvojaki i međusobno suprotstavljeni aspekt njegove ličnosti: duhovni i animalni.

این سوم هست آدمیزاد و بشر

نیمِ او زِ افرشته و، نیمیَش خر

Treća skupina je čovjek, potomak Ademov je,

jednom polovinom je melek, a drugom magare.

(M4: 1502)

KOMENTAR: Hazreti Mevlana je od svih životinja odabrao magarca kao metaforu za animalnu ravan čovjekova bića, jer je magarac tvrdoglav i nije prijemčiv za odgoj. Sadi će zbog toga u Đulistanu kazati: „Isaov magarac, ako ga odvedu u Mekku, kada se vrati, ostaje isti magarac kao i prije.“

Generalno uzev, u islamskoj kulturi magarac simbolizira animalnu ravan čovjekova bića, dok primjera radi, u kršćanskoj kulturi mu se daje uzvišenija pozicija, a na temelju biblijske predaje po kojoj je Isus (Isa, alejhisselam) u Jerusalem ušao na leđima magarca. Mada bi se ovoj biblijskoj predaji, a u kontekstu islamske tradicije, moglo dati hermeneutičko tumačenje da je poslanik Isa savladao animalnu ravan bića/magarca vlastitoga bića kojega je uzjahao, te tako ušao u Jerusalem.

Kako god, nije nimalo lahko savladati magarca u samome sebi.

نیمِ خر، خود مایلِ سُفلی بُوَد

نیمِ دیگر مایل عقلی بُوَد

Magareća polovina sklona je nizinama,

a ona druga stremi nebeskim visinama.

(M4: 1503)

KOMENTAR: Obje ravni čovjekova bića imaju aspekt beskonačnosti, i ta beskonačnost ide u dva pravca: melekutski aspekt ide u pravcu obožavanja Allaha, dželle šanuhu, a animalni aspekt u obožavanje ovoga svijeta sa svim njegovim pojavnostima i fenomenima. Pošto je Allah ishodište Svijeta materije, dakle, pojavnosti ovoga svijeta su neiscrpive. Stoga su i nizine koje se pred čovjekom otvaraju na animalnoj ravni bića bez dna i kraja. I kada pomislimo da su niskosti animalnog čovjeka dosegle vrhunac, iznova bivamo zapanjeni novim vidovima neljudskog ponašanja.

Sa druge strane i čovjekov uspon u visine mikrokozmosa vlastitoga bića je beskonačan.

تفرقه در روح حیوانی بوَد

نفس واحد، روح انسانی بوَد

Rascjepkanost u ruhu hajvanskom biva,

ruh ljudski jednoća je nedjeljiva.

(M2: 188)

KOMENTAR: Ademovski ruh je bitski predodređen za spoznaju jednoće jer je ruh nedjeljiv i 'ogoljen' od materije.

Čovjek materijaliziranog svjetopogleda je na stupnju animalne duše. Takav čovjek, pošto njime dominira animalna dimnzija bića se fokusira samo i jedino na vanjštinu, a ona mu se uvijek iznova očituje novim pojavnostima, i te pojavnosti ga zapravo i dovode u stanje unutarnje rascjepkanosti. Zbog toga čovjek treba da se trudi da savlada svoju animalnu prirodu da bi dosegnuo nedjeljivu ademovsku suštinu, tj. melekutsku dimenziju bića.

آن دو قوم، آسوده از جنگ و حِراب

وین بشر با دو مخالف در عذاب

Borbu ne vode one skupine dvije,

a čovjek, s dvije polovine, u patnji je.

(M4: 1504)

KOMENTAR:Dvije skupine: Svijet životinja i Svijet meleka.

Pošto čovjek ima dvije suprotstavljene dimenzije animalnu koja ga vuče u nizine i melekutsku koja ga uzdiže u visine, on je u stalnoj borbi sa samim sobom i to mu pričinjava tegobu i patnju.

Kao što se u Kur'anu Uzvišenom spominju tri vrste ljudi i Hazreti Mevlana razlikuje tri zajednice (ummet) ljudi, a klasificirani su prema spoznajnoj ravni i stupnju bliskosti s Allahom dželle šanuhu:

وین بشر هم، ز امتحان قسمت شدند

آدمی شکلند و، سه اُمّت شدند

I ljudi su podijeljeni da bi iskušani bili,

Svima lik je ljudski, a imaju ummeta tri.

(M4: 1505)

KOMENTAR: Ummet – zajednica, grupa, skupina.

یک گروه مستغرقِ مطلق شدند

همچو عیسی با مَلَک ملحق شدند

Jedna grupa u apsolut su uronili,

Baš k'o Isa s melecima se spojili.

(M4: 1506)

KOMENTAR: Isa, alejhisselam, je nosio titulu Ruhullāh - Ruh, Duh božiji.

نقشِ آدم، لیک معنی جبرئیل

رسته از خشم و هوا و قال و قیل

Ljudskog su lika, a džibrilovske nutrine,

Izbavili se od rekla-kazala, srdžbe i požude.

(M4: 1507)

KOMENTAR: Najuzvišeniji stupanj pripada zajednici ljudi koji su kod sebe izgradili melekutsku narav. Oni vanjštinom imaju ljudski lik, ali su u potpunosti savladali svojstva pohotne duše i duhovnu dimenziju svoga bića uzdigli do stupnja najodabranijeg meleka Džibrila. Kur'an za njih kaže: „oni prvi – uvijek prvi“ koji će „Allahu bliski biti“ (el-Wāqi’a: 10-11).

از ریاضت رسته، و ز زهد و جهاد

گوییا از آدمی او خود نزاد

I od truda, zuhda i borbe slobodni su,

Ti bi rek'o da od ljudske vrste nisu.

(M4: 1508)

KOMENTAR: Čovjek koji je dostigao džibrilovsku ravan, njegova nutrina je čisti duh (rūh). On boravi u Božijoj bliskosti i sva svojstva njegovog bića su nestala u odnosu na Allaha dželle šanuhu.

قِسمِ دیگر با خران ملحق شدند

خشمِ محض و شهوتِ مطلق شدند

Druga skupina s magarcima se poistovjetili,

Oličenje čiste požude i potpune strasti postali.

(M4: 1509)

KOMENTAR: Druga skupina, premda izvanjski imaju ljudsko obličje, ali im je nutrina magarećih svojstava. Oni su sami sebe spustili na stupanj magaraca, jer su dozvolili da nad njima dominiraju animalna svojstva. Za takve Kur'an Časni kaže: „i oni nesretni – ko su nesretni?!“ (el-Wāqi’a: 9).

وصفِ جبرئلی دریشان بود، رفت

تنگ بود آن خانه و، آن وصف زَفت

I u njima je svojstvo džibrilovsko bilo, al' je otišlo,

Tijesna je bila njihova kuća za to svojstvo veliko.

(M4: 1510)

KOMENTAR: Pošto je Bog ljude stvorio prema „naravi Božijoj“ (fitretullāh)(ar-Rūm: 30), oni su potencijalno predodređeni za spoznaju jednoće. Dakle, svi ljudi imaju mogućnost duhovnoga rasta i razvijanja džibrilovske ravni bića. Ali, ukoliko robuju zahtjevima nagonske duše, oni svu svoju pažnju posvećuju tijelu i njegovim nezasitim prohtjevima, i tijelo postaje sve gojaznije, ali tijesno za ruh koji iščezava pod slojevima tjelesnosti. Što je tijelo gojaznije, ruh je slabiji.

مُرده گردد شخص، کو بی جان شود

خر شود چون جان او بی آن شود

Mrtvac postane onaj ko je dušu izgubio,

Magarac je jer je ono svojstvo izgubio.

(M4: 1511)

KOMENTAR:Hazreti Mevlana ponovo ističe da je osoba dominantno animalnih svojstava nutrinom na stupnju magarca i ona je duhovno mrtva.

ماند یک قسمِ دیگر اندر جِهاد

نیم حیوان، نیم حیّ با رَشاد

I još jedna skupina ima što su u džihadu,

Napola hajvani, a napola živi, kroz uputu.

(M4: 1531)

KOMENTAR: Džihad – borba sa samim sobom.

Jedna skupina ljudi su u stalnoj borbi između animalne i melekutske/džibrilovske ravni bića. Nekada prevlada melekutska, a nekada animalna ravan. Ovo je stupanj nefsi levvāme – duše koja sebe kori.

Šejh Ibn Arebi kada govori o duhovnome džihadu poziva se na Božije riječi: “O vjernici, borite se protiv nevjernika koji su u blizini vašoj!” (Tevbe: 123); tj. upozorava nas da je najveći i najbliži neprijatelj s kojim se trebamo boriti naša nagonska duša i za čovjeka nema većeg nevjernika od nje.

روز و شب در جنگ و اندر کَشمَکَش

کرده چالیش آخِرَش با اوّلش

Noću – danju u borbi su i sukobu,

Posljednji stupanj s prvotnim vodi borbu.

(M4: 1532)

KOMENTAR: Ako se motri s aspekta stupnjevanja, prvotni stupanj bi bila duhovna dimenzija bića, a drugi animalna dimenzija.

A ako se radi u odnosu na pojavnost, onda bi prvotni stupanj bila animalna duša, a posljednji stupanj čisti duh. 
Kako god, radi se o međusobno suprotstavljenim aspektima bića, i osoba koja vodi borbu, njena nutrina još uvijek nije integrisana i cjelovita.

Dakle, svaki pokušaj „brisanja“ božanskog Bitka iz ljudske svijesti vodi ka padu čovjeka na animalnu ravan. Zbog toga je ljubav/ašk prema Bogu najuzvišenije svojstvo i odlika ademovske zbilje, odnosno ono po čemu jesmo ljudi.

جسم خاک از عشق بر افلاک شد

کوه در رقص آمد و چالاک شد

Ašk zemljano tijelo je digao u nebesa,

planina se zavrtjela i plesati počela.

(Najnama: 25)

KOMENTAR: Mesnevihan šejh Ahmed ef. Mešić o ašku je kazao: „Ašk je najveći znak čovječnosti, to je najvrijednija blagodat čovjeku, to je najslađa duhovna hrana. Koje god vrste ašk bio da bio on je znak duhovnosti i veličine duha [...]Jedna vrsta aška jeste zaljubljenost u Uzvišenog Allaha, dželle šanuhu, Stvoritelja svake ljepote, svake blagodati i svake ljubavi. Ovo je najuzvišeniji ašk, ovo je najviši stepen čovječnosti i slasti, koji je nemoguće riječima i perom opisati. Ovaj ašk je glavna tema cjelokupne Mesnevije“.