Kalendari tri ibrahimovske religije

1. Muslimanski kalendari

- Islamski, hidžretski kalendar

„Pitaju te o mlađacima. Reci: 'Oni su ljudima oznake o vremenu i za hadžiluk,'...“ (Kur’ān, sura el-Bekare, ajet 189.)

„Broj mjeseci u Allaha je dvanaest, prema Allahovoj Knjizi, od dana kada je nebesa i Zemlju stvorio,...“ (Kur’ān, sura et-Tevbe, ajet 36.)

Islamski kalendar je lunarni kalendar, tj. računa se po Mjesečevim mijenama. Ovaj način računanja vremena bio je u praksi i prije islama.

Jedan mjesec traje od mijene do mijene, tačnije od Mlađaka do Mlađaka, a ukupno ih je 12. Ciklus od 12 lunarnih mjeseci traje oko 10 dana manje od solarne godine, što že reći i da se muslimanski blagdani svake godine za oko 10 dana pomiču unazad u solarnom kalendaru. Tako primjerice mjesec ramazan, mjesec posta, može pasti u svako godišnje doba. Puni krug napravi se tek za oko 35/36 godina. Primjerice, ako jedne godine mjesec ramazan padne 20. oktobra (u općepoznatom gregorijanskom kalendaru), sljedeće godine počet će oko 10. oktobra, a na oko 20. oktobar vratit će se tek za oko 35 godina.

Negdje oko 200 godina prije hazreti Muhammeda, a.s., vjerojatno preuzevši od Jevreja, predislamski Arapi uvode jednu vrstu lunisolarnog kalendara. Razlog, između ostalog, bijaše u želji da vrijeme hadža ne pada u vrijeme velikih vrućina. Taj sistem premetanja i prometanja lunarnih mjeseci nazvat će nesī’, što doslovno znači „odgađanje“ (te’hīr). Taj posao prometanja mjeseci obavljao je izvjesni Kulmus z plemna Kināne, iza kojeg su tu praksu nalijedila njegova djeca. Nesī’ se objavljivao okupljenim Arapima na  Arefatu, za vrijeme hadža.

Tu praksu premetanja lunarnih mjeseci dokinuo je i zabranio uzvišeni Allah u 37. ajetu sure et-Tevbe. To je potvrdio i hzr. Muhammed, a.s., 10. godine po Hidžri, na Oprosnom hadžu, kad je, između ostalog, kazao: Innez-zemāne kadi-stedāre ke-hej’etihī jevme halekahullāh – „Vrijeme se obrnulo kao na dan kad ga je stvorio dragi Allah.“ Jedno od tumačenja ovog hadisa je i to da su se upravo tada, 10. godine po Hidžri, mjeseci ispremetani nesī’om vratili na svoja prava mjesta, a nesī’a se ukida. U toj hutbi Alejhisselam je proučio i 37. ajet rečene sure: Innemen-nesī’u zijādetun fil-kufr...

Otprilike oko 200 godina prije Alejhisselama, tačnije za vrijeme Kilāb ibn Murreta, jednog od Alejhisselamovih predaka, uvest će se i novi nazivi za mjesece, koji se i danas upotrebljavaju u hidžretskom kalendaru. Ti nazivi mjeseci jesu slijedeći:

1. Muharrem.
2. Safer.
3. Rebī’ul-evvel.
4. Rebī’ul-āhir ili Rebī’ūs-sānī.
5. Džūmādel-ūlā.
6. Džumādel-uhrā ili Džumādes-sānije.
7. Redžeb.
8. Ša’bān.
9. Ramadān.
10. Ševvāl.
11. Zul-ka’de.
12. Zul-hidždže.

Mjesečeve faze u januaru 2007.

Što se tiče sedmice u hidžretskom kalendaru, prvi dan u sedmici je nedjelja a posljednji subota, dok je petak, dan džume, najvredniji, u islamskim zemljama ujedno i neradni.

Inače, kao početak islamskog ovog kalendara uzima se veliki događaj Hidžre (preseljenja) hzr. poslanika Muhammeda, a.s., i ostalih muslimana iz Mekke u Medinu, odnosno 1. muharrem godine u kojoj je učinjena Hidžra. Stoga se zove još i hidžretski. To se desilo 622. godine po ’Īsā’u, a.s. Na put iz Mekke u Medinu Alejhisselam je krenuo izjutra u četvrtak 27. safera, što odgovara 9. septembru 622. julijanske godine, a 20. septembra, odnosno 8. rebī’ul-evvela stiže u Kubā, predgrađe Medine. Taj datum za početak računanja vremena odredio je hzr. Omer, drugi halifa nakon Alejhisselamove smrti.

Prije Alejhisselama godine su se kod predislamskih Arapa načelno računale od Božijeg poslanika Ibrāhīma, a.s., odnosno od gradnje Kabe koju je poduzeo sa svojim sinom Ismā’īlom, a.s. Međutim, taj datum nije bio sasvim fiksiran, pa su Arapi uzimali  i druge događaje za početak računanja svoje ere. Jedan od tih događaja, zabilježen u Kur’ānu, jeste vojni pohod iz Jemena na Mekku s vojskom slonova, što se desilo u godini Alejhisselamova rođenja, godini koja je prozvana „godinom slona“ (’āmul-fīl).

Samo viđenje Mlađaka vrlo je bitno, poglavito zbog tačnog određivanja početka posta, ali i ostalih blagdana. To viđenje može biti trojako:

1. Astronomsko, a znači vremensku razliku između zalaska Mjeseca i Sunca. Primjerice, ako Mlađak zađe prije Sunca, što znači da je astronomska vidljivost pozitivna, onda s tim akšamom započinje novi hidžretski mjesec. U suprotnom, ako zađe poslije Sunca ili istovremeno zađu, u tom sliučaju naredni hidžretski mjesec počet će tek sutradan s akšamom. Inače, od akšama, a ne od ponoći, računa se i početak novog dana od 24 sahata.

Ova, astronomska vidljivost, osnova je takvima koji se rade u Bosni i Hercegovini.

2. Optičko, a ovisi o debljini osvijetljenog Mlađakova srpa i sfernoj udaljenosti Mlađaka od Sunca. Osnov je da srp Mlađaka bude deblji od 10'' (lučnih sekundi) a njegova sferna udaljenost od Sunca 10 lučnih stepeni.
3. Faktičko, a podrazumijeva i sve ostale faktore vidljivosti, kao što su oblaci, magla, prašina, brda, itd.

Jedan prirodni lunarni mjesec traje tačno 29 dana, 12 sahati, 44 minute i 3 sekunde. S obzirom da kalendarski mjesec počinje s akšamom i završava s akšamom, tj. mora imati okruglo ili 29 ili 30 dana, tako i hidžretski kalandar ima prestupne godine (kebīsa) od 355 dana. Proste godine od 354 dana zovu se besīta.

Određivanje prestupnih godina vrši se pomoću tzv. „malog kruga“ (devr sagīr), koji traje 30 godina. Naime, u 30 godina njih 11 mora biti prestupno. Međutim, i tako ostaje razlika, iako mala, između prirodne lunarne i kalendarske lunarne godine. Svakih 2560,59 godina ona naraste za jedan dan. Ta razlika može se eliminisati ako se svaka 2561. godina uzme kao prestupna iako je u svom „malom krugu“ prosta.

- Iranski ili tzv. dželālijski kalendar

Čuveni matematičar i pjesnik Omer Hajjam u 11. stoljeću nakon ’Īsā’a, a.s, u vrijeme vladavine seldžučkog sultana Dželālud-devle Melik Šaha, sastavio je vrlo precizan solarni kalendar. Budući prirodna solarna godina traje 365,2422 dana, valjalo je kao u julijanskom, a kasnije i gregorijanskom kalendaru, uvesti prestupne godine s tačno 366 dana, od kojih bi proste imale tačno 365 dana. Sistem je u ciklusu od 33 godine pri čemu svaka godina koja je djeljiva s 4 bude prestupna, plus posljednja 33. iako nije djeljiva s četiri. Ovaj sistem tačniji je čak i od gregorijanskog sistema, budući greška od jednog dana naraste tek za 5000 godina.

U odnosu na gregorijanski kalendar i broj dana pojedinog mjeseca naučno je osnovan. Naime, prvih šest mjeseci dželālijskog kalendara ima 31 dan (ukupno 186), dok ostalih šest zajedno imaju 179 dana u prostoj, odnosno 180 u prestupnoj godini. Razlog tome je što dužina proljeća i ljeta, zajedno, veća je od dužine jeseni i zime, zajedno, za 7 dana. Uzrok ove pojave je eliptičnost Zemljine putanje oko Sunca. I po tome se dželālijski kalendar može smatrati najboljim solarnim kalendarom, tim više što dželalijska godina počinje s jednom prirodnom pojavom, prvim danom proljeća, poznatim kao Sultan Nevruz.

Inače, sama dželalijska era računa od 1079. godine julijanskog kalendara, tj. 448. godine po kralju Jezdedžirdu. Ovaj kalendar i danas se upotrebljava u Iranu, a koristi se i u Afganistanu s tim da se za početak ere uzima Hidžra.

2. Kršćanski kalendari

- Julijanski kalendar

Do velikog rimskog imperatora Julija Cezara u Rimskome carstvu, ali i ostatku Evrope, koristili su se vrlo loši i netačni kalendari, koji su unosili više konfuzije negoli reda. Julije Cezar odlučio je stati tome u kraj. U Rim je iz Aleksandrije doveo učenjaka Sozigena koji je prema staroegipatskom kalendaru uradio proračun za prvi solarni kalendar utemeljen na znanstvenim osnovama. Po Juliju Cezaru nazvan julijanski a uveden je 1. januara 45. godine prije nove ere.

Budući prirodna solarna godina traje 365,2422 dana, valjalo je uvesti prestupne godine od 366 dana, dok bi ostale bile od po 365 dana. Po jednostavnoj računici uzelo se da svaka četvrta godina bude prestupna.

Za početak godine uzet je 1. januar, a sama godina podijeljena je u 12 mjeseci čiji nazivi, većinom po rimskim božanstvima, i danas se koriste. Međutim, sam 1. januar nije svugdje u Evropi uziman za početak nove godine. Primjerice, Italija i Engleska tek će u 18. stoljeću prihvatiti 1. januar za početak nove godine.

Manje promjene kalendar će doživjeti i za vrijeme vladavine imperatora Oktavijana Augusta, po kojem je 8. mjesec i dobio ime, i bit će na snazi sve do u 16. stoljeća, iako će se u nekim zemljama i dalje nastaviti koristiti. Danas, međutim, po julijanskom kalendaru ravna se samo pravoslavna crkva.

- Gregorijanski kalendar

Iako mnogo bolji od prethodnih, julijanski kalendar nije bio sasvim precizan, tj. računicom da svaka četvrta godina bude prestupna, iz godine u godinu kupio se određeni višak. Tako je u 16. vijeku nepreciznost julijanskog kalendara već  uzrokovala višak od 10 dana.

Da kršćanski vjerski praznici ne bi padali u „pogrešna“ doba, papa Gregorije XIII naložit će reformu julijanskog kalendara, pa će se po njemu i prozvati gregorijanski.  Godina 1582. skraćena je za 10 dana. Poslije četvrtka 4. oktobra nastupio je petak 15. oktobar. Što se tiče sedmice, prvi dan ostao je ponedjeljak, a posljednji, neradni, nedjelja.

Za određivanje prestupnih godina urađen je drugi, precizniji sistem. Svaka godina koja je djeljiva sa četiri treba da bude prestupna, a svaka godina djeljiva sa 100 nije prestupna, dok je svaka godina djeljiva sa 400 opet prestupna. Po tome gregorijanski kalendar na 400 godina ima 97 prestupnih.

Međutim, ni gregorijanski kalendar nije u potpunosti eliminisao razliku između prirodne i kalendarske godine. I pored novog sistema računanja, ostala je razlika od 0,0003 dana između gregorijanske i prirodne godine, što će reći 1 dan na 3333 godine.

Ovaj kalendar odmah su usvojile katoličke zemlje poput Italije i Španije, dok su neke druge evropske zemlje i dalje još neko vrijeme nastavile računati po julijanskom kalendaru. Po ovom kalendaru i danas se ravna većina zemalja u svijetu. Službeni je kalendar katoličke i pravoslavne crkve, a ujedno i građanski kalendar većine država, pa i muslimanskih.

3. Jevrejski kalendar

Jevrejski ili hebrejski kalendar je lunisolaran, tj. predstavlja kombinaciju solarnog (sunčevog) i lunarnog (mjesečevog) kalendara. Ustanovljen je od strane vladara Hillela II oko 359. godine nakon ’Īsā’a, a.s. Koristi se u religiozne svrhe, a ujedno je i i zvanični kalendar današnjeg Izraela.

U svojoj osnovi ovaj kalendar je lunaran, tj. poštuje se dužina mjeseca koji se računa po Mjesečevim mijenama, no, u isto vrijeme, hoće se zadržati i solarna dužina godine koja je za oko 10 dana duža od lunarne. Stoga je ovaj kalendar nešto komplikovaniji od ostalih.

Obična ili neprestupna godina ima 353, 354, odnosno 355 dana. Prestupna ima 383, 384 ili 385 dana. Ove tri godine koje različito traju nazivaju se nepotpuna, regularna i potpuna godina.

Obična godina ima 12, a prestupna 13 meseci. Početak svakog meseca pada na dan mladog Mjeseca (molad), tj. pojavom Mlađaka.

Imena mjeseci i njihova dužina su slijedeći:

Mesec Adar II pojavljuje jedino u prestupnoj godini. U neprestupnoj, Adar I jednostavno se naziva Adar.

Godina je prestupna ako je broj dobiven formulom godina mod 19, jednak jednom od slijedećih brojeva:

0, 3, 6, 8, 11, 14 ili 17.

Vrijednost godina dobivenih ovom formulom nazivaju se Anno Mundi.

Obilježavanje Nove godine nije fiksno. Jevreji mogu da odluče između 4 različita dana:

• 1. Tišri, a zove se Roš Hašanah. Tog dana se slavi nastanak svijeta i označava početak nove kalendarske godine.
• 15. Ševat, a zove se Tu b’ševat. To je Nova godina za drveće, vrijeme kada se sakupljao harač u voću.
• 1. Nisan, a zove se Kraljevska Nova godina. Nisan se smatra prvim mjesecom, mada pada 6 ili 7 mjeseci poslije početka kalendarske godine.
• 1. Elul, a zove se Nova godina za harač u životinjama.

Do danas je ostao običaj da se slave samo prva dva datuma.

Početak, tj. prvi dan kalendarske nove godine, koji pada na 1. tišri, određuje se na slijedeći način:

1. Nova kalendarska godina počinje na dan Mlađaka (Molad) koji pada 354 dana (ili 384 dana ako je prethodna godina bila prestupna) od 1. tišrija prethodne godine.

2. Ako faza Mlađaka pada poslije podneva tog dana, početak nove kalendarske godine odlaže se do sutra, stoga što u tom slučaju novi mjesečev srp neće da se vidi do slijedećeg dana.

3. Ako to prouzrokuje započinje nove kalendarske godine u nedelju, srijedu ili petak, opet se odlaže za jedan dan, kako bi se izbjeglo da da praznik Jom Kippur (10. tišri) padne u petak ili nedelju, a da praznik Hošanan Rabba (21. tišri) padne na šabat, odnosno subotu.

4. Ako dva uzastopna početka godina dijeli 356 dana, što je nepropisna dužina godine, početak prve godine odlaže se za 2 dana. Ovo pravilo primenjuje se jedino ako prva godina počinje u utorak, kako godina ne bi počela u srijedu.

5. Ako dva uzastopna početka godina dijeli 382 dana, što je također nepropisna dužina godine, početak druge godine odlaže se za 1 dan.

Da bi se izračunalo traženo vrijeme, potrebno je znati da je kod Jevreja jedan sahat podijeljen na 1080 dijelova. Ova podela je preuzeta od Babilonaca. Po tome, jedan taj dio, helek, jednak jednak je 3 1/3 sekundi, budući obični sahat u sebi sadrži 3600 sekundi. On se dalje dijeli na 76 dmanjih dijelova, rega’ima.

Računica je slijedeća:

Mlađak koji se pojavio godine 1 AM (Anno Mundi), izašao je 6 sati i 204 heleka poslije zalaska Sunca, tj. pred ponoć 6. oktobra 3761 p.n.e. po julijanskom kalendaru. Mlađak za bilo koju određenu godinu dobiva se ekstrapolacijom u odnosu na to vrijeme, koristeći sinodički mesec od 29 dana 12 sahati i 793 heleka.

Same godine broje se od godine biblijskog nastanka svijeta, što po njihovu vjreovanju pada u 3761. godinu prije nove ere, odnosno ’Īsā’, a.s. Tada je započela njihova AM 1 (AM – Anno Mundi – Svjetska godina).

Konačno, što se tiče početka kalendarskog dana, slično islamskom kalendaru, on počinje u akšam, zalaskom Sunca, tačnije kada se na nebu pojave tri određene zvijezde srednje veličine, već u zavisnosti od vjerskih prilika. Međutim, uzeto je da se 18:00 sahati po jerusalemskom vremenu (to je 15:39 po Griniču) koristi u svim proračunima umjesto vremena zalaska Sunca. Neradni dan je subota.